joshi bhataji blog: 🌼🌼सप्तपदी 🌼🌼 सर्व वेदवेत्या गुरुजनांना वंदन करुन आज पासुन सात दिवस विवाह संस्कारातील एक महत्वाचे अंग असलेल्या सप्तपदी बद्दल थोडि माहिती माझ्या अल्पज्ञानाने देण्याचा प्रयत्न करेन. हि लेखमाला लिहण्यामागे कारणे दोन आहेत एक म्हणजे सांप्रत वाढत चाललेले कौटुबिंक कलह व विभक्तपणा . व दुसरे कारण माझे मित्र उपेंद्र जोशी गुरुजी (सायन) यांनी केलेला आग्रह .या दोन्हि कारणानी नवदांपत्यांना व अविवाहितांना थोडस मार्गदर्शन कराव या हेतुने हि लेखनमाला लिहित आहे. विवाह हा महत्वाचा संस्कार व एक आनंद सोहऴा आहे सांप्रत यातले संस्काराचे गांभीर्य कमी झालेले आज दिसते आहे.धर्म, अर्थ, काम व मोक्ष हे चार पुरुषार्थ हे आपल्या संस्कृतीत फार महत्वाचे मानले गेले आहेत.यातले पहिले तीन पुरुषार्थ हे पत्नीच्या सहकार्यानेच पूर्ण करता येतात व मोक्ष हा प्रत्येकाच्या उपासनेला अनुसरुन प्राप्त होत असतो. धर्म: - घरात धर्मकृत्य करायची असली तर पत्नीचे सहकार्य हे महत्वाचे असतेच. अर्थ - आपण जे काहि द्रव्य मिऴवतो त्याचे योग्य नियोजन (घरातला जिन्नस, शिक्षण, आजारपणा, गुतंवणुक वगैरे) हे पत्नीच्या सहकार्याने होते. काम - सुसंस्कारीत प्रजा हि देखील पत्नीच्याच सहकार्याने होत असते. वधुपिता "धर्मेच अर्थेच कामेच न अतिचरव्यात्वयेयम् " म्हणजेच धर्म अर्थ काम या तिन्हि ठिकाणी पत्नीच्या आज्ञेचे (इच्छेचे) उल्लंघन करणार नाहि असे वचन मागतो तेव्हा वर "नातिचरामी "असे म्हणतो म्हणजेच मी तिन्हि ठिकाणी (धर्म अर्थ काम) कोणताहि अतिचार करणार नाहि हे मान्य करतो .(म्हणजेच वरावर अधीक जवाबदारी आली) विवाह होम झाल्यानंतर सप्तपदी हि महत्वाचा विधि आहे. (सात फेरे हे सिरीयल चे फँड आहे.विवाह होमाला तीनच प्रदक्षिणा आहेत. व सप्त म्हणजे सात व पदी म्हणजे पावले वधुने सात पावले चालणे हे महत्वाचे आहे.) होमाच्या उत्तरेला तांदुऴाच्या सात राशींवर वराने वधुला चालवावी व या सात पावलांवर चालताना सात मंत्र म्हणावे यालाच सप्तपदी म्हणतात.या सात मंत्राचा उत्तरार्ध हा सारखाच आहे.पूर्वाध मात्र भिन्न आहेत व ते फार गांभीर्याने समजवुन घेतले तर मग "कौटुंबिक वाद "कमी होतील यात शंका नाहि. ब्रह्मचर्य आश्रम गृहस्थाश्रम वानप्रस्थाश्रम संन्यासाश्रम हे चार आश्रम आपल्या संस्कृतीत आहेत.आजहि ते चालु आहेत.थोड रुप बदलय पण चालु आहेत अगदिच कालबाह्य झाले नाहियेत.मुंज झाली कि मुलगा (ब्रह्मचर्य) गुरुकुलात जात असे आज हि मुल "वेदपाठशाऴेत "किंवा हॉस्टेल वर राहतातच किंवा शिक्षणानिमित्त बाहेरगावी राहतातच. गृहस्थाश्रम हा हि आज चालु आहे. वानप्रस्थ म्हणजे हऴुहऴु संसारातुन, कामाच्या व्यापातुन विरक्ती घेवुन आपल्या भौतीक गरजा कमी करणे उपासना करणे व समाजाला ज्ञान कसे देता येईल याचा विचार करणे म्हणजेच वानप्रस्थ थोडक्यात " रीटायरमेंट "निवृत्तिनंतरचा काऴ. आजहि सर्वसंग परीत्याग केलेले साधु संत संन्यस्त आहेतच. म्हणजे हे चार टप्पे आजहि चालु आहेत.आपण हि याच टप्यातुन जात आहोत .यातले ब्रह्मचारी, वानप्रस्थ व संन्यासी हे तीन आश्रम "गृहस्थाश्रमी " लोकांवर अवलंबुन आहेत.कसे ते सांगतो शाऴेत जाणारा मुलगा/मुलगी हि "शाऴेची फी, वह्या पुस्तके, डबा या सर्व गोष्टि आपल्या पालकांकडुनच घेतात (पालक हे गृहस्थच आहेत) वानप्रस्थ (रीटायर्ड) हे पण आपल्या मुलांवर सुनांवर (गृहस्थाश्रमी) अवलंबुन आहेत. सर्व संग परीत्याग केलेले भिक्षा मागणारे संन्यासी हेहि अन्न वस्त्र याचना गृहस्थांकडेच करतात. म्हणजेच या चार पायरी(टप्पे) वर चार आश्रम आहेत व आतले तीन जण "गृहस्थावर "अवलंबुन आहेत.या सर्वांना पुढे नेणे या सर्वांना साथ व आधार देणे हे "गृहस्थाचेच " कर्तव्य आहे. (आपणहि याच टप्यातुन जाणार आहोत हे विसरु नये.आपण शाऴेत असताना आईबाबांवरच (गृहस्थावरच) अवलंबुन होतो.निवृत्तीनंतर मुलांवर सुनेवर अवलंबुन असु (गृहस्थांवरच) तेव्हा संसार हा केवऴ राजाराणीचाच असेल हे जे सांगतात त्याकडे दुर्लक्ष करा .या सर्वांना साथ देवुन संसार होतो (गृहस्थाश्रम सार्थक होतो)म्हणुनच धन्यो गृहस्थाश्रम: असे स्मृतिकारांनी म्हटले आहे.उगाच नको त्या "स्पेस "च्या नादात व्यक्तिस्वातंत्र्याच्या खोट्या कल्पनात आपल्या कुटुंबाचे, वडिलधार्यांचे व स्वत: च्या मुलाबाऴांचे हाल करु नका. शास्त्रकारांनी या सप्तपदीच्या सात मंत्रात जीवनाचे सार सांगीतले आहे ते समजवुन घ्या त्यानुसार आचरण करा मग आनंद कशात आहे ते स्वत:लाच कऴेल. दांपत्यांवर "समाजाची "जवाबदारी आहे. सुप्रजा व सुसंस्काराची जवाबदारी आहे.शाऴेतील मुलांची (ब्रह्मचार्यांची) व निवृत्तीनंतरच्या जेष्ठांची (वानप्रस्थांची) व सर्वसंग परीत्याग केलेले संन्यासी, भिक्षामागणारे याचक या सर्वांची जवाबदारी "दांपत्याची "आहे. हि जवाबदारी आपण सोडु नये यातुन पऴवाट काढु नये हि कऴकऴीची विनंती.जे पेरल तेच उगवते हा निसर्ग नियम आहे.तेव्हा आपण सुज्ञांनी विचार करावा. ॐ इष एकपदि भव 。असा पहिला मंत्र आहे.त्याचा अर्थ हे वधू तु माझ्यासोबत एक पाउल चाललीस तेव्हा आपले सख्य झालेय तु मला "अन्नदात्री "हो.आपण उभयता अेकमेकास अनुकुल वागु उत्तम बहुप्रजा निर्माण करु व सर्वसंतती शतायुषी होवोत. यात पत्नीकडे "अन्नदात्री "हो अशी कामना केलीय. एखाद्याच्या मनात जायचा मार्ग हा पोटातुनच जातो अशी एक म्हण आहे. अन्नसंस्कार हा फार महत्वाचा आहे.सात्विक भावनेने शिजवलेले अन्न हे एक वेगऴीच अनुभुती देते. अन्नापासुन शरीराला पोषक द्रव्ये मिऴतातच त्याचसोबत अन्न हे मन, बुध्दि, विचारांवर कार्य करते त्यामुऴे अन्नशुध्दि हि फार महत्वाची अाहे व पत्नीवर हि जवाबदारी आहे कि तु अन्नदात्री हो . अन्नदात्री हि केवऴ पतीसाठि च असा अर्थ घेवु नये तर "पोष्यवर्गाला "अन्नदेणे हि आपलीच जवाबदारी आहे . माता, पिता, गुरु, भार्या, प्रजा, दीन, दु:खी, आश्रितव्यक्ति, अतिथी, विकलाङ्ग, अनाथ, शरणागत, धनहीन हे सर्व पोष्यवर्गात येतात. आपण जे काहि "भाजी भाकरी "वरण भात जे काहि अन्न शिजवु त्यातला अेक भाग यांच्याकरताहि बाजुला ठेवु.चार घास त्यांनाहि देवु म्हणजेच त्यांचे पालन करण्याचे कर्तव्य होईल व त्यांचे आशीर्वाद हि आपणास मिऴतील. एक घास चार जणांनी वाटुन खाणे हि आपली संस्कृती आहे. जीवत्येक: स लोकेषु बहुभिर्योऽनुजीव्यते । जीवन्तोऽपि मृताश्चान्ये पुरुषा:स्वोदरम्भरा:।।(दक्षस्मृति) दक्ष प्रजापति नी सांगीतलय जो पुरुष (गृहस्थ) आपल्या पोष्यवर्गाचे पालन न करता केवऴ स्वत:चे पोट भरतो तो जीवंत असुन मृतासमानच आहे. किती उदात्त विचार आहेत . समाजाबाबत विचार करायला ऋषिमुनींनीच आपणास शिकवलय ते आपण दुर्लक्ष करतोय.अेखाद्या गरीब अनाथ दीन अपंगास (पोष्यवर्गास) अन्न दिल्यानंतर त्यांचा चेहर्यावर एक वेगळाच आनंद दिसतो तो आपण अनुभवा एखाद्या गायीला गोग्रास, कावऴा चिमणी पक्ष्यांना दाणे घालुन पाहा किती आनंद त्या मुक्या प्राण्यांना होतो.तो आनंद जाणवला अनुभवलात कि सप्तपदीचे पहिले पाउल सार्थकी लागेल. (नोकरी आजारपण यामुऴे रोज अन्नदान शक्य न झाल्यास सुटिच्या दिवशी तरी करावे) तुर्त लेखन मर्यादा वे.भूषण दिगंबर जोशी वेंगुर्ले 9404170656 (वरील लेख लेखकाच्या नावागावासहित अन्य समुहावर देवु शकता याने तात्विक समाधान लागेल व चौर्यकर्म पातक लागणार नाहि)